یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنفِقُوا مِن طَیِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُم مِّنَ الْأَرْضِ وَلَا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِذِیهِ إِلَّا أَن تُغْمِضُوا فِیهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از قسمت‌های پاکیزه اموالی که (از طریق تجارت) به دست آورده‌اید، و از آنچه از زمین برای شما خارج ساخته‌ایم (از منابع و معادن و درختان و گیاهان)، انفاق کنید! و برای انفاق، به سراغ قسمت‌های ناپاک نروید در حالی که خود شما، (به هنگام پذیرش اموال،) حاضر نیستید آنها را بپذیرید؛ مگر از روی اغماض و کراهت! و بدانید خداوند، بی‌نیاز و شایسته ستایش است.
* * * * * * * *
تفسیر نمونه
شان نزول:
از امام‌صادق علیه‌السلام نقل شده كه این آیه درباره جمعى نازل شد كه ثروت‌هایى از طریق رباخوارى در زمان جاهلیت جمع‌آورى كرده بودند و از آن در راه خدا انفاق مى‌كردند، خداوند آنها را از این كار نهى كرد. و دستور داد از اموال پاك و حلال در راه خدا انفاق كنند.
در تفسیر «مجمع‌البیان» پس از نقل این حدیث، از على علیه‌السلام نقل مى‌كند كه حضرت فرمود: این آیه درباره كسانى نازل گردید كه به هنگام انفاق خرماهاى خشك و كم گوشت و نامرغوب را با خرماى خوب مخلوط مى‌كردند و بعد انفاق مى‌نمودند به آنها دستور داده شد كه از این كار به پرهیزند.
این دو شان نزول هیچگونه منافاتى با هم ندارند و ممكن است آیه در مورد هر دو دسته نازل شده باشد، كه یكى ناظر به پاكى معنوى و دیگرى ناظر به مرغوبیت مادى و ظاهرى است.
ولى باید توجه داشت كه طبق آیه ۲۷۵ سوره بقره كسانى كه در زمان جاهلیت اموالى از طریق رباخوارى جمع‌آورى كرده بودند و پس از نزول آیه خوددارى از ادامه رباخوارى نمودند، اموال گذشته بر آنها حرام نبوده است یعنى این قانون شامل گذشته نمى‌شود، ولى مسلم است كه این مال در عین حلال بودن با اموال دیگر فرق داشت و در حقیقت شبیه اموالى بود كه از طرق مكروه به دست بیاید!
تفسیر:
از چه اموالى باید انفاق كرد؟
در پاسخ آیه گذشته [۲۶۶] ثمرات انفاق و صفات انفاق‌كنندگان و اعمالى كه ممكن است این كار انسانى و خداپسندانه را آلوده كند و پاداش آن را از بین ببرد بیان شد، در این آیه – كه ششمین آیه، در این سلسله است – سخن از چگونگى اموالى است كه باید انفاق گردد.
نخست مى‌فرماید: «اى كسانى كه ایمان آورده‌اید! از اموال پاكیزه‌اى كه (از طریق تجارت) به دست آورده‌اید و از آنچه از زمین براى شما خارج كرده‌ایم (از منابع و معادن زیر زمینى و از كشاورزى و زراعت و باغ) انفاق كنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ).
جمله «ما كَسَبْتُمْ»، (آنچه كسب كرده‌اید) اشاره به درآمدهاى تجارى است و جمله «مِمَّا أَخْرَجْنا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ» (از آنچه از زمین براى شما خارج ساخته‌ایم) اشاره به انواع درآمدهاى زراعى و كشاورزى و همچنین معادن زیر زمینى است، بنابراین تمام انواع درآمدها را شامل مى‌شود، زیرا سرچشمه تمام اموالى كه انسان دارد، زمین و منابع گوناگون آن است حتى صنایع و دامدارى و مانند آن، همه از زمین مایه مى‌گیرد.
این تعبیر ضمناً اشاره‌اى به این حقیقت است كه ما منابع اینها را در اختیار شما گذاشتیم بنابراین نباید از انفاق كردن بخشى از طیبات و پاكیزه‌ها و «سرگل» آن در راه خدا دریغ كنید.
سپس براى تاكید هر چه بیشتر مى‌افزاید: «به سراغ قسمت‌هاى ناپاك نروید تا از آن انفاق كنید در حالى كه خود شما حاضر نیستید آن را بپذیرید، مگر از روى اغماض و كراهت» (وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ). [۱]
از آنجا كه بعضى از مردم عادت دارند همیشه از اموال بى ارزش و آنچه تقریبا از مصرف افتاده و قابل استفاده خودشان نیست انفاق كنند و اینگونه انفاق‌ها علاوه بر اینكه سود چندانى به حال نیازمندان ندارد، یك نوع اهانت و تحقیر نسبت به آنها است، و موجب تربیت معنوى و پرورش روح انسانى نیز نمى‌باشد، این جمله صریحاً مردم را از این كار نهى مى‌كند و آن را با دلیل لطیفى همراه مى‌سازد، و آن اینكه، شما خودتان حاضر نیستید اینگونه اموال را بپذیرید مگر از روى كراهت و ناچارى چرا درباره برادران مسلمان، و از آن بالاتر خدایى كه در راه او انفاق مى‌كنید و همه چیز شما از او است راضى به این كار مى‌شوید.
در حقیقت، آیه به نكته لطیفى اشاره مى‌كند كه انفاق در راه خدا، یك طرفش مؤمنان نیازمندند، و طرف دیگر خدا، و با این حال اگر اموال پست و بى ارزش انتخاب شود، از یك سو تحقیرى است نسبت به نیازمندان كه ممكن است على رغم تهیدستى مقام بلندى از نظر ایمان و انسانیت داشته باشند و روحشان آزرده شود و از سوى دیگر سوء ادبى است نسبت به مقام شامخ پروردگار.
جمله «لا تَیَمَّمُوا» (قصد نكنید) ممكن است اشاره به این باشد كه اگر در لابلاى اموالى كه انفاق مى‌كنید بدون توجه چیز نامرغوبى باشد، مشمول این سخن نیست. سخن این است كه از روى عمد اقدام به چنین كارى نكنید.
تعبیر به «طیبات» (پاكیزه‌ها) هم پاكیزگى ظاهرى را شامل مى‌شود، و ارزش‌داشتن براى مصرف، و هم پاكیزگى معنوى، یعنى اموال شبهه‌ناك و حرام زیرا افراد با ایمان از پذیرش همه اینها كراهت دارند، و جمله «إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ» شامل همه مى‌شود و این كه بعضى از مفسران آن را منحصر به یكى از این دو دانسته‌اند صحیح به نظر نمى‌رسد.
نظیر این آیه در سوره آل عمران آیه ۹۲ نیز آمده است آنجا كه مى‌فرماید: «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ: هرگز به حقیقت نیكوكارى نمى‌رسید، مگر آنكه از آنچه دوست دارید، انفاق كنید». البته این آیه بیشتر روى اثرات معنوى انفاق تكیه مى‌كند.
و در پایان آیه مى‌فرماید: «بدانید خداوند بى نیاز و شایسته ستایش است» (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ).
یعنى نه تنها نیازى به انفاق شما ندارد، و از هر نظر غنى است، بلكه تمام نعمت‌ها را او در اختیار شما گذارده، و لذا حمید و شایسته ستایش است.
بعضى احتمال داده‌اند كه «حمید» در اینجا به معنى اسم فاعل باشد (ستایش كننده) نه به معنى محمود و ستایش شده، یعنى در عین اینكه از انفاق شما بى نیاز است شما را به خاطر اموال پاكیزه‌اى كه انفاق مى‌كنید، مورد ستایش قرار مى‌دهد.
نكته:
شك نیست كه انفاق در راه خدا براى تقرب به ذات پاك او است و مردم هنگامى كه مى‌خواهند به سلاطین و شخصیت‌هاى بزرگ تقرب جویند، بهترین اموال خود را به عنوان تحفه و هدیه براى آنها مى‌برند، در حالى كه انسان‌هاى ضعیفى همچون خودشان‌اند، چگونه ممكن است انسان به خداوند بزرگى كه تمام عالم هستى از اوست، به وسیله اموال بى ارزش و از مصرف افتاده، تقرب جوید، و اینكه مى‌بینیم در زكات واجب و حتى در قربانى نباید از نوع نامرغوب استفاده كرد، نیز در همین راستا است، به هر حال باید این فرهنگ قرآنى در میان همه مسلمین زنده شود كه براى انفاق، بهترین را انتخاب نمایند.
پی‌نوشت:
۱- «تیمم» در اصل به معنى قصد چیزى كردن است، در اینجا نیز به همان معنى آمده است، و تیمم معروف را از این جهت تیمم گفته‌اند كه انسان قصد مى‌كند از خاك پاك زمین استفاده كند، چنان كه قرآن مى‌گوید: فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً (نساء: ۴۳)
* * * * * * * *
تفسیر نور
نكته‌ها:
آیات قبل، شرایط انفاق‌كننده را مطرح كرد و این آیه شرایط چیزهایى را بیان مى‌كند كه به محرومان انفاق مى‌شود.
امام باقر علیه‌السلام ذیل این آیه فرمودند: بعضى از مسلمانان درآمدهاى حرامى مانند ربا داشتند كه صرف فقرا مى‌كردند، این آیه آنان را نهى نمود. [۱]
پیام‌ها:
۱- هدف از انفاق، رهایى از بخل است، نه رهایى از اشیاى بى‌ارزش و نامطلوب. «أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما كَسَبْتُمْ»
۲- در انفاق، تفاوتى میان پول نقد یا كالا نیست. «ما كَسَبْتُمْ» «مِمَّا أَخْرَجْنا»
۳- بخششِ بادآورده‌ها مهم نیست، بلكه بخشش از دست‌رنج، داراى ارزش است. «ما كَسَبْتُمْ»
۴- در انفاق باید كرامت محرومان محفوظ بماند. «وَ لاتَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ»
۵- نه تنها از چیزهاى ناپاك و پست انفاق نكنید، بلكه به فكر آن نیز نیفتید. «وَ لا تَیَمَّمُوا»
۶- وجدان انسان، بهترین معیار براى شناخت پسندیده و ناپسند است. هر آنچه را مى‌پسندى كه به تو انفاق كنند، شایسته است كه انفاق كنى و اگر آن را دوست نمى‌دارى، شایسته‌ى انفاق نیست. «لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا»
۷- هر فرد ثروتمندى احتمال فقیر شدن خود را بدهد، شاید روزى دستِ دهنده شما، دستِ گیرنده شد. «بِآخِذِیهِ»
۸- گرفتن مال نامرغوب، نشانه رضایت فقرا نیست، بلكه نشانه‌ى استیصال آنان است. «تُغْمِضُوا» یعنى شما هم با اغماض و سختى ممكن است چیزى را بگیرید، ولى این نشانه‌ى رضایت شما نیست.
۹- اثر انفاق به خود شما بر مى‌گردد، و گر نه خداوند غنى و بى‌نیاز است. «أَنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ»
۱۰- غناى الهى همراه با كمالات و محبوبیّت است. «غَنِیٌّ حَمِیدٌ»
پی‌نوشت:
۱- تفسیر برهان، ج ۱، ص ۲۵۵ و راهنما.