تاریخچۀ موقوفات آستان مقدّس حضرت عبدالعظیم علیه السّلام  

قبور مطهر امامزادگان علیهم السّلام  همیشه مورد توجّه و اقبالِ مؤمنین و ارادتمندان خاندان عصمت و طهارت بوده و می­باشد. این ارادت و دل­دادگی نمودهای مختلفی داشته است از جمله ؛ زیارت و عتبه­ بوسی، تقدیم نذورات نقدی و غیرنقدی، اطعام زائرین، وده­ ها و صدها نمونۀ دیگر. امّا یکی از ارزشمندترین این اقدامات وقف املاک و اموال است. خیّرین، به تبعیّت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله وسلم و ائمۀ معصومین سلام الله علیهم اجمعین، از صدر اسلام تا کنون اموال مختلف و به ویژه املاک خود را وقف آستان های مقدّس ائمه، امامزادگان، مساجد و دیگر امورخیر می نمایند تا ضمن حفظ اصل موقوفات، عواید و درآمد آن صرف نیّات مورد نظر و خیر آنان شود.

 در جنوبی ترین نقطۀ تهران "شهرری" و جایی که سابقۀ تاریخی آن به قبل از میلاد می رسد، آستان مقدّس حضرت عبدالعظیم، حضرت امامزاده حمزه و حضرت امامزاده طاهر علیهم السّلام که آرامگاه سه تن از فرزندان حضرت زهرا سلام الله علیها می باشد قراردارد. این بقاع شریف به دلیل فرمایشات امامان هم عصر حضرت عبدالعظیم علیه السّلام  در مورد جایگاه رفیع ایشان، در لفظ عام به عنوان آستان مقدّس حضرت عبدالعظیم علیه السّلام  شناخته می شود.

تاریخ وفات حضرت عبدالعظیم علیه السّلام  به روشنی مشخّص نیست، امّا حدود سال ۲۵۲ هجری قمری را به­ عنوان تاریخ وفات ایشان ذکر کرده اند.

همان­ گونه که اشاره شد، این وجود شریف که نَسَبش با چهار واسطه به حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام  می رسد در دوران حیات پُر برکت خود از فیض درک وجود امام موسی بن جعفر، امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السّلام  بهره برده است و در زمرۀ اصحاب حضرت امام هادی علیه السّلام  بوده­ اند. و پس از وفات نیز مضجع ایشان زیارتگاه دوستداران خاندان اهل بیت عصمت و طهارت بوده است.

 هرچند  از موقوفات آستان مقدّس حضرت عبدالعظیم علیه السّلام قبل از قرن هشتم هجری قمری اطّلاع دقیقی در  دست نیست، لکن گزارشات موجود مبنی بر این که اولین موقوفه، باغی است که توسط فردی به نام عبدالجبّار و برادرش وقف شد قابل توجّه واعتناست، و این باغ همان محل دفن و مکان فعلی مرقد مطهر حضرت عبدالعظیم علیه السّلام  است. واضح است که در آن دوران نیز برای تأمین هزینۀ نگهداری بقعه، روشنایی و رفع حوائج زائران و ابناء السبیل و پرداخت مقرّری خدّام و قرّاء و دیگر خدمه منابعی وجود داشته است.

در اواسط قرن هشتم هجری قمری، سیّد شرف الدّین حسین که منابع تاریخی از  وی به عنوان یکی  از بزرگان سادات ری نام برده اند املاکی را وقف آستانه نمود و به پیروی از ایشان، افراد دیگری نیز به این موقوفات افزودند.

به دلیل مشکلات و اختلافاتی که در زمان شاه طهماسب صفوی اول در نحوۀ مدیریت بقعه و ادارۀ موقوفات بوجود آمده بود. مجلس تحقیق و تفتیشی تشکیل گردید و صورت جلسۀ آن به تاریخ ۹۶۱ هجری قمری تنظیم شد. در این صورت جلسه لیست تمام رقبات و نام واقفین و متولّیان آن ها تشریح و تصدیق شده است.

در دوران حکومت خاندان صفوی املاک و اموال دیگری نیز وقف گردید. که در فرامین شاه عباس دوّم و شاه سلطان حسین نام بسیاری از این موقوفات ذکر شده است.

در سال ۱۱۴۰ هجری قمری به دلیل اختلاف متولّیان، اشرف افغان مجبور به مداخله شده و فرمانی صادر می کند و به دلیل این که نام تمامی موقوفات و تشخیص عواید و روش نگهداری و مسائل مالی   آن ها و نام متولّیان شرعی و انتصابی و حدود اختیارات آنان در این فرمان آمده است، لذا سند بسیار مهمی در زمینۀ معرفی موقوفات آستان مقدّس می باشد.

در ادامه اسامی موقوفاتی که در گزارشات و فرامین مذکور نام آن ها ذکر شده است آورده می شود :

۱ـ مزرعۀ ایرین (ایرین چیچکلو)

۲ـ مزرعۀ علائین

۳ـ مزرعۀ مافتان (مافتون)

۴ـ مزرعۀ بی بی مریم

۵ـ مزرعۀ سیّد عبدالله ابیض

۶ـ مزرعۀ عین آباد بهنام ری

۷ـ مزرعۀ استروهه

۸ـ یک قطعه باغچه در وسفنارد

۹ـ مزرعۀ آبه (ده خیر)

۱۰ـ مزرعۀ بندکردان شهریار

۱۱ـ مزرعۀ شرقی (شاهی)

۱۲ـ مزرعۀ هوسنۀ بهنام ری

۱۳ـ مزرعۀ مبارک آباد (خیرآباد)

۱۴ـ مزرعۀ جلال آباد

۱۵ـ مزرعۀ دز

۱۶ـ مزرعۀ سینک و ده واریز شهریار

۱۷ـ مزرعۀ ایلمان (الیمان)

۱۸ـ ۲۴ باب مغازه وقفی شاه طهماسب

۱۹ـ مزرعۀ برسنین

۲۰ـ مزرعۀ عماد آور

۲۱ـ مزرعۀ چال ماهیان

۲۲ـ مزرعۀ بهشتی

۲۳ـ مزرعۀ ترسن آباد

۲۴ـ مزرعۀ غار

۲۵ـ مزرعۀ نرمین

۲۶ـ قریۀ آب باریک

۲۷ـ موقوفۀ زینب بیگم

۲۸ـ قریۀ مردها باد شهریار

۲۹ـ کاروان سرای شاه عباسی

۳۰ـ مغازه های وقفی میرنظام الدّین علیشاه دوم

۳۱ـ آب انبار متولّی

۳۲ـ قنات سلیمان خانی

۳۳ـ قنات مهدی آباد

۳۴ـ قریۀ خلازیر (خورازیل)

۳۵ـ قریۀ خورائین

۳۶ـ مزرعۀ دولاب

۳۷ـ مزرعۀ ویمکرد

۳۸ـ مزرعۀ آغاج

۳۹ـ مزرعۀ محمود آباد

۴۰ـ مزرعۀ واریز

۴۱ـ مزرعۀ اسلکه

۴۲ـ مزرعۀ زرگنده

۴۳ـ مزرعۀ چهارهرز (چاله هرز)

۴۴ـ مزرعۀ بالغ آباد

۴۵ـ مزرعۀ نعمت آباد

        براساس آنچه در منابع تاریخی ثبت شده و اسناد فعلی موجود در ادارۀ کل موقوفات و مستغلات آستان مقدّس نیز مؤید آن است، آخرین موقوفه از موقوفات قدیمی، قنات مهدی آباد است که واقف آن میرزا شفیع، وزیر فتحعلی شاه قاجار متوفّای سال ۱۲۳۴ هجری قمری است.

در کتاب تاریخ آستانۀ ری، دلایل گوناگونی برای از دست رفتن موقوفات آستان مقدّس ذکر شده است که این دورۀ تأسف بار در تاریخ موقوفات آستانه از سلطنت نادرشاه افشار تا اواسط حکومت سلسلۀ قاجار است. عناوین ذکر شده عبارتند از :

• تجاوز نادرشاه افشار به موقوفات
• هرج و مرج پس از قتل نادرشاه
• واگذاری رقبات موقوفه به شاهزادگان و درباریان قاجاری و بعضی سفرای کشورهای خارجی

باشرح مذکور، در آغاز دوران حکومت پهلوی ها، صرفاً رقبات زیر در اختیار آستان مقدّس قرار داشت:

۱ـ الیمان

۲ـ سینک شهریار

۳ـ مافتون

۴ـ علائین

۵ـ خلازیر

۶ـ خورائین

۷ـ ده خیر

۸ـ هوسنه

۹ـ تعدادی مغازه دربازار حضرتی

۱۰ـ چند سهم از قنات چشمه علی

      متأسفانه در دورۀ پهلوی دوم و در سال ۱۳۴۰ قانون اصلاحات ارضی به تصویب رسید و اجرای آن آغاز شد.

اجرای این طرح خلاف شرع، بزرگترین ضربه را بر پیکرۀ موقوفات کشور از جمله موقوفات آستان مقدّس حضرت عبدالعظیم علیه السّلام وارد کرد. در این طرح بخشی از زمین های موقوفه بدون توجّه به مسائل شرعی وفقهی وقف، به قطعات کوچک تقسیم شده و به کشاورزان واگذار شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ و با گزارشاتی که به رهبر کبیر انقلاب اسلامی تقدیم شد،معظّم له مقرّر نمودند اجرای قانون اصلاحات ارضی متوقّف گردیده و تمام املاک موقوفه به وقفیت بازگردد. بر اساس فرمان مذکور، مجلس شورای اسلامی با تصویب ماده واحده ای تحت عنوان " قانون ابطال اسناد و فروش رقبات، آب و اراضی موقوفه " مقرّر نمود کلیه موقوفات عام که بدون مجوّز شرعی به فروش رسیده یا به صورتی به ملکیت درآمده باشد به وقفیت خود باز گردد و اسناد صادر شده باطل و از درجۀ اعتبار ساقط اعلام شد.

      تاریخ موقوفات آستان مقدّس حضرت عبدالعظیم علیه السّلام پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دو دوره تقسیم می شود :

دورۀ اول : از پیروزی انقلاب اسلامی تا سال ۱۳۶۹ (تولیت حضرت حجت الاسلام و المسلمین مولایی)

دورۀ دوم : از سال ۱۳۶۹ تا کنون (تولیت حضرت آیت الله محمّدی ری شهری)

هرچند برای ادارۀ مطلوب موقوفات باقی مانده از سنوات ماضی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا سال ۱۳۶۹ زحمات زیادی کشیده شد، لکن اقدامات اصولی و زیربنایی مانند؛ مستند سازی، تشکیل پرونده، نقشه برداری، کارشناسی، دعوت از متصّرفین و مستأجرین، اخذ اسناد مالکیت، انعقاد قراردادهای شرعی و قانونی و رسمی، به مرور از سال ۱۳۶۹ و در زمان تولیت فعلی آستان مقدّس صورت پذیرفت. حضرت آیت الله محمّدی ری شهری بر اساس تأکید صورت گرفته در حکم انتصاب، توسط مقام معظّم رهبری"مدّظلّه العالی" به عنوان تولیت آستان مقدّس (صادره در تاریخ ۶۹/۱/۲۰) مبنی بر این که ₍₍... لازم است  با دقّت و جدیت به مراقبت و حراست از موقوفات و اموال و عایدات این آستان قدس اقدام کرده و آنها را در عمران و نگهداری این بارگاه مبارک و احداث ابنیۀ لازم و انجام خدمات برای زائران و مجاوران و مردم شهرری و نشر و گسترش معارف اهل بیت علیهم السّلام بکار گرفته و از هرگونه سوء استفاده ای ممانعت فرمایید.... ₎₎  دستورات اکیدی خطاب به مسئولین و مدیران موقوفات آستان مقدّس صادر فرمودند و سازمانی بسیار منظم برای ادارۀ موقوفات ایجاد شد و به مرور تکامل یافت و در حال حاضر سازمان اداری و مالی موقوفات آستان مقدّس از سایر بخش های آستان مقدّس مستقل است و تحت نظارت مستقیم معاون ارشد تولیت آستان مقدّس (معاونت هماهنگی آستان و توسعۀ موقوفات) اداره می شود.

موقوفات جدید پس از پیروزی انقلاب اسلامی به لحاظ کمیّت قابل ملاحظه نیست، امّا در بخش موقوفات جدید توضیحات بیشتری در خصوص آن داده شده است.

توضیح ضروری: هرچند در بخش اول همین نوشتار، ۴۵ نام از موقوفات آستانه ذکر شد. امّا باید توجّه داشت اسامی این موقوفات صرفاً در کُتٌب تاریخی ثبت و ضبط شده است، و آنچه از موقوفات قدیمی در آغاز جمهوری اسلامی به متولیان آستان مقدّس تحویل شد صرفاً ۱۰ عنوان موقوفه است (رقبات الیمان، سینک شهریار، مافتون، علائین، خلازیر، خورائین، ده­ خیر، هوسنه، چند مغازه در بازار حضرتی و چند سهم از چشمه علی).

از آغاز مدیریت فعلی آستان مقدّس، بخشی در سازمان اداری موقوفات ایجاد شد که وظیفۀ آن تحقیق برای بدست آوردن اسناد موقوفاتی است که از ید آستان خارج شده بود. این کار بسیار وقت گیر و دقیق است. مسئولین امر به تمامی کتاب­خانه­ ها و مراکز اسناد معتبر کشور از جمله؛ کتابخانۀ ملّی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، کتابخانۀ دانشگاه تهران، کتابخانه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و... مراجعه و اسناد و وقف نامه ها و فرامین موجود را مطالعه و بررسی کردند. امّا مدارک قابل استنادی که قابلیت طرح در محاکم قضایی داشته باشد تاکنون بدست نیآمده است.

        شایان ذکر است اخیراً ادارۀ کل موقوفات و مستغلات آستان مقدّس کتابی با عنوان "اسناد موقوفات زاویۀ مقدّسه حضرت عبدالعظیم علیه السّلام" در دست انتشار دارد که در آن ۴۲ وقف نامه، استشهادیه، فرمان، صلح نامه، و اقرارنامه در خصوص موقوفات قدیم و فعلی آستان آورده شده که می توان گفت یکی از مستندترین کٌتٌب منتشره در خصوص اسناد موقوفات آستانه است.

منابع:

۱.تاریخ آستانۀ ری، تألیف عبدالله عقیلی، انتشارات دارالحدیث، سال ۱۳۸۰ (هـ.ش)

۲. آستان مقدّس حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السّلام  در گذشته و حال، تألیف اصغر قائدان، انتشارات دارالحدیث، سال ۱۳۸۲ (هـ.ش)

۳. آستانۀ ری، تألیف محمدعلی هدایتی، سال ۱۳۴۴ (هـ.ش)

۴. مجموعۀ مقالات مرتبط با حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السّلام، تألیف جمعی از نویسندگان، انتشارات دارالحدیث، سال ۱۳۸۲ (هـ.ش)

۵. شناخت نامۀ حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السّلام  و شهرری (مجموعه مقالات چاپ شده)، به کوشش هادی ربانی،علی اکبر زمانی، سال ۱۳۸۲(هـ.ش)