تأثیر وقف بر شکلیابی فضاهای شهری زمان قاجار در شهر ری
مقدمه
یکی از باسابقه ترین مواریث ارزشمند اسلامی سنت حسنه وقف است که از صدر اسلام تاکنون، موجد آثار بسیار ارزشمندی در زمینههای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی شده است. در شکل گیری فضاها و ساختار شهرهای ایران عوامل مختلفی دخالت دارند که از آن جمله می توان به ۱. جهان بینی ،۲. عوامل اقتصادی ،۳. عوامل جغرافیایی و ۴. عوامل فرهنگی-اجتماعی اشاره کرد (اهلرز،۱۳۷۴: ۵۴-۵۰).
در تاریخ شهرنشینی ایران برحسب اهمیت و نقش مسلط هریک از عوامل مذکور، شاهد شکلگیری فضاهای مختلفی هستیم. بی شک تأثیر جهانبینی و ارزش های دینی و مذهبی را می توان اثرگذارترین عامل در ایجاد و احداث فضاهای شهرهای اسلامی به شمار آورد. نظام وقف نه تنها موجد ساخت بسیاری از فضاها و عناصر با ارزش شهرها بوده، بلکه ارتباط و پیوند معنوی و نزدیک موقوفات با امور دینی و مذهبی سبب ماندگاری و پایداری فضاهای شهری است .از نظر فضایی، نقش وقف را می توان در ایجاد جزیی ترین فضاهای شهری نظیر مساجد، مدارس، حمام ها، آب انبارها ،سقاخانه ها، روشنایی معابر و ... تا شکلگیری و تولید کلان ترین فضاهای شهری نظیر بازارها و مجموعه های تجاری مؤثر دانست (کریمیان و مهدی زاده ، ۱۳۹۳ : ۵۱).
آنچنانکه پژوهش های باستان شناسانه مشخص کرده، شهر ری یکی از اولین مراکز تجمع انسانی در فلات ایران است (Karimian, 2013: 8-10). این شهر از جمله کلان شهرهای دوران تاریخی ایران است که متعاقب ورود اسلام تحولات بسیاری را در سازمان فضایی خود تجربه کرده است (Karimian & Seyedein, 2011 : 52). اگرچه هریک از فرمانروایان اسلامی خط مشی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جداگانه ای را این شهر اعمال کردهاند، لیکن در دوره قاجار، با سیطره فضای مذهبی شدید بر کشور ،سنت وقف نیز رونق بیشتری یافت. آنچنانکه از مستندات تاریخی بر می آید ،۱. اقتضائات مدنی و اجتماعی ،۲. تلاش نهادهای دینی و ۳. تشخیص و عملکرد حاکمیت را می توان دلایل رونق این سنت در این دوره به شمار آورد (شهابی ،۱۳۴۳؛ خسروجردی ،۱۳۸۹).
اهداف تحقیق: هدف اصلی پژوهش حاضر آن بود تا معلوم کند که عمل خداپسندانه وقف تا چه میزان موجد ایجاد و توسعه فضاها و عناصر شهر ری در دوره قاجار بوده است. به علاوه، درک پیوند عناصر وقفی و تأثیر وقف بر ماندگاری و پایداری فضاهای شهر مورد مطالعه از اهداف دیگر پژوهش حاضر است.
پرسش های پژوهش: تلاش بر آن است تا مشخص کند نقش و جایگاه بناهای وقفی در فرمگیری و گسترش شهر در دوره قاجار به چه میزان بوده و چگونه انسجام و پیوستگی کالبدیبافت شهر را سبب می شد؟
فرض بر آن بوده که در شهر ری دوره قاجار به جهت پیوستگی موقوفات با نیازهای اجتماعی ساکنان، نقش وقف برشکلیابی فضاهای شهری بدان حد کلیدی بود که با حذف عناصر وقفی از بافت تاریخی شهر، شیرازه آن از هم گسیخته و فاقد هویت کالبدی خواهد شد.
به منظور پاسخ به پرسش های ذکرشده، ابتدا و به اختصار ،به پیشینه شهر ری از سقوط ساسانیان تا پایان عهد قاجار پرداخته خواهد شد. آنگاه، عملکردهای مذهبی، اقتصادی ،آموزشی و عام المنفعه فضاهای کالبدی وقفی شهر ری به تفکیک مورد بحث قرار خواهند گرفت و بر مبنای اطلاعات مورد استفاده، تحلیل و نتیجه گیری خواهد شد.
پیشینه تحقیق
وقف به عنوان نظامی نقش آفرین در شهرسازی دوران اسلامی، همواره توجه پژوهشگران مختلف را به خود جلب کرده است. علاوه بر پژوهشهایی که پیرامون فرهنگ وقف، احکام وقفی، سیر تحولات نظام های وقفی در ایران انتشار یافته (شهابی ،۱۳۴۳؛ مصطفوی رجایی ،۱۳۵۱؛ احمد بن سلمان ۱۳۵۸؛ عبیدالکبیسی ، ۱۳۶۶؛ برادران دلاور ،۱۳۷۳؛ ریاحی سامانی ،۱۳۷۸)، تحقیقات قابل توجهی نیز بر نقش وقف در توسعه کالبدی شهرها استوار شده اند. بی شک تلاش های منصوره اتحادیه (نظام مافی) که در آن موقوفات تهران و تحول این شهر در حدفاصل سال های ۱۲۶۹ لغایت ۱۳۲۰ ه.ق مورد مطالعه قرار گرفته را می توان در زمره اولین پژوهش های اینچنینی به شمار آورد (اتحادیه ،۱۳۷۴ و ۱۳۷۸(. در سال ۱۳۵۰، انجمن آثار ملی ایران با انتشار نسخه کامل وقفنامه ربع رشیدی- که قبلاً در ۱۸۴۷م. در پاریس چاپ و در ۱۹۶۸ نیز تجدید چاپ شده بود) افشار ،۱۳۴۰: ۶ (، ورق دیگری از تلاشهای ارزشمند بزرگان این سرزمین در احیاء سنت حسنه وقف را در معرض دید پژوهشگران قرار داد(امیدیانی ،۱۳۷۸: ۷۱-۵۰). در دهه های اخیر نیز نتایج پژوهش های دیگری پیرامون نقش وقف بر شکلگیری و توسعه فضاهای شهری منتشر شده که از آن جمله می توان به تحقیقات پوراحمد و همکاران (۱۳۷۲)، شهابی (۱۳۸۳)، بمانیان وهمکاران (۱۳۹۳)، کریمیان و حاتمیان (۱۳۹۴)، اشاره کرد .موارد ذکر شده از جمله مهم ترین پژوهش های صورت گرفته در باب نقش وقف درایجاد فضاهای گوناگون در بافت های کهن هستند که در آنها از زوایای مختلفی به مقوله وقف و نقش آن در فضاهای شهری پرداخته اند.
شهر ری از سقوط ساسانیان تا پایان عهد قاجار
متعاقب شکست ساسانیان در جنگ های قادسیه و نهاوند ،حفاظت و امنیت هر شهر به دست مرزبان آن افتاد. مرزبان ری سپهبدی از خاندان مهران بنام سیاوخش بود که با اعراب وارد جنگ شد و از آنان شکست خورد. سپاه فاتح ،مردم ری را امان داده ولی شهر را ویران و شروع به ساختن شهر جدیدی کرد (کریمان ۱۳۴۵: ۱۵۵؛ طبری ،۱۳۵۲: ۶). در دوره عباسی منصور پسر خود مهدی را بدین شهر گسیل داشت تا پس از آرام کردن مردمان ری، دیوار آن را مرمت و قصرها و مسجد جامع شایسته و در خور در آن بنا کند و نام شهر را محمدیه گذاشت. (بی نا، ۱۳۱۸: ۵۲۵؛ابن رسته ۱۳۶۵: ۱۹۸؛ بلاذری ۱۳۳۷: ۷۹). در دوره آل بویه شهر ری نامی بزرگ پیدا کرد و بناها و محله های مشهور در زمان فخرالدوله در آن بنا شد. آنچنان که یاقوت حموی آورده است: "... دژ خراب ری باستانی (دژرشکان) است که فخرالدوله آن را تجدید عمارتکرد، کاخ ها و خزائن بزرگ در آن بنیان نهاد و در تحکیم آن بکوشید و ظاهرا دارالامارة وی آنجا بود " (حموی ،۱۳۸۳: ۸۵۵).
علیرغم آنکه به دستور طغرل سلجوقی، مسجد جامع و سپس دارلاماره این شهر احداث شدند، لیکن بی شک بیشترین آبادانی و اعتبار آن به دوران سلطنت ملکشاه سلجوقی مرتبط است (نیشابوری، ۱۳۳۲: ۱۸-۲۲؛ ابن اثیر ،۱۳۵۲،ج ۸ : ۹۶) پس از آن دوران طلایی، مغولان از هیچ ستم نهت و قتل و فجایع در شهر ری کوتاهی نکردند چونانکه که تا بدان روز چشمی ندیده و گوشی نشنیده بود (ابن اثیر ،۱۳۵۲، ج۳: ۳۳۳).
از حمله مغول تا ظهور دولت شیعی صفوی از ری، جز ویرانی و نابودی آن، سخنی به میان نیامده است. در دوره صفوی و به دلیل ارادت شاهان این سلسله به خاندان عصمت و طهارت، بقاع متبرکه مورد توجه قرار گرفت و شهر ری حول محور بقاعی چون حضرت عبدالعظیم حسنی و امامزاده طاهر رشد و گسترش پیدا کرد (کوثری ،۱۳۷۴: ۳۸)؛ (تصویر ۱). آنگونه که دیولافوا اشاره دارد، به عهد قاجار در شمال شهر ری باغ های زیادی با دیوارهای گلی قرار داشتند که چون در نزدیکی حرم عبدالعظیم حسنی جای داشتند، برای استراحت زنان زائر نیز مناسب بودند (دیولافوا ،۱۳۳۲: ۷۸) در زمان ناصرالدین شاه و دیگر شاهان قاجار بقاع متبرکه و مقابر بزرگان ری تعمیر و تغییراتی در آنها داده شده یا به آن تزییناتی افزوده شد (کوثری ،۱۳۷۴: ۳۸۳).
اعتبار مذهبی ری در دوره قاجار به میزانی بود که معترضین سیاسی از بستنشینی در آن حرم برای پیش برد مقاصد خود بهره میگرفتند. شاهان قاجاری نیز جهت زیارت و شکرگزاری و مقید نشان دادن خود به مذهب به شهرری رفت آمد داشتند.
براساس آمار اداره اوقاف شهر ری، تعداد موقوفات این شهر در سال ۱۳۸۵ به ۷۱۷ واحد می رسید که این تعداد مجموعاً دارای ۱۳۰۴۲ رقبه بوده اند. بی شک نوع موقوفات، متأثر از شرایط اقتصادی و اجتماعی هر دورة، ویژگی های خاص به خود را دارد. در دوره قاجار به دلایل نفوذ روزافزون اعتقادات و باورهای مذهبی در جامعه، اقشار مختلف مردم از درباریان گرفته تا تجار عمدتأ موقوفات مذهبی را در اولویت عمل به وقف خود قرار میدادند. از دوره ناصری دامنة تغییرات صورت گرفته در تهران به شهر ری نیز رسیده و بازار ری از میدان شمالی حرم تا درب اصلی آن گسترش یافت. در کنار آن و اطراف حرم حضرت عبدالعظیم بناهای وقفی با کاربری گوناگونی نظیر زمین ها، منازل، دکانها، مدارس، مساجد ،تکایا، کاروانسراها و بناهای عام المنفعه تمرکز یافتند. تعداد این موقوفات به اندازه ای بود که در شرایط حاضر نیز اکثر زمین های زراعی، منازل مسکونی، مغازهای اطراف حرم وقفی بوده و بیشترین تراکم بناهای وقفی در این بخش از شهر صورت گرفته است (فرهودی و میر شفیعی ،۱۳۸۷ : ۱۱۲)
نگارندگان در تلاش برای پاسخ به پرسش های پژوهش بناهای وقفی دوره قاجار در سطح شهر ری را شناسایی، مکانیابی و مستندسازی کرده و براساس عملکردشان در بافت شهری ،آنها را در چهار گروه فضاهای کالبدی با عملکرد مذهبی ،اقتصادی، آموزشی و عام المنفعه دستهبندی کرده اند. در ادامه، هر یک از گروه های مذکور معرفی شدهاند.
الف) فضاهای وقفی با عملکرد مذهبی در شهر ری
بی شک می توان عقاید مذهبی را یکی تأثیر گذارترین عوامل بر فرهنگ، سازمان های اجتماعی-سیاسی و شکل شهرها به شمار آورد. در شهر اسلامی مساجد، امامزاده ها، مدارس علمیه، تکایا، مزارها و زاویهها بخش قابل توجهی از فضاهای شهری را به خود اختصاص میدهند. این فضاها ،به ویژه در شهرهای مذهبی، هستة اصلی شهر را تشکیل میدهند و اغلب نقاط تجمع شهروندان و زائرین هستند(کریمیان و حاتمیان ،۱۳۹۴). در شهر ری نیز «آستان حضرت عبدالعظیم ۳»، و بسیاری از امامزادگان دیگر (جدول ۱)،نقش عمدة در شکل گیری و توسعه فضاهای شهری ایفا میکنند. تعداد زیادی از آثار این شهر به صورت وقفی رشد و گسترش یافته اند و هر یک نیز رقبات متعددی دارند که در مجموع بخش قابل توجهی از فضاهای شهری را تشکیل داده اند. علاوه بر "حرم حضرت عبدالعظیم" و "مسجد جامع عتیق" ، "تکیه بزرگ" شهر ری نیز از بناهای عهد قاجار است که دارای موقوفات فراوانی است . براساس آمار اخذ شده از اداره اوقاف شهر ری، این تکیه به تنهایی دارای ۲۱۳ رقبه است که به صورت بناهای تجاری و مسکونی در سطح شهر گسترده است. بخشی از این رقبات در بازار شهر ری جای دارد. از تکایایی که در حول محور آستان وجود داشته و هم اکنون از بین رفته نیز می توان به "تکیه گذر حضرت عبدالعظیم" اشاره کرد که حوزه علمیه ری جایگزین آن شده است. از دیگر تکایای معروف و قدیمی شهر می توان به "تکیه نفر آباد " اشاره کرد که در ضلع شرقی حرم قرار دارد ( جدول ۲).
آنگونه که دیولافوا اشاره دارد، به عهد قاجار در شمال شهر ری باغ های زیادی با دیوارهای گلی قرار داشتند که چون در نزدیکی حرم عبدالعظیم حسنی جای داشتند، برای استراحت زنان زائر نیز مناسب بودند (دیولافوا ،۱۳۳۲ : ۷۸). در زمان ناصرالدین شاه و دیگر شاهان قاجار بقاع متبرکه و مقابر بزرگان ری تعمیر و تغییراتی در آنها داده شده و یا به آن تزییناتی افزوده شد (کوثری ،۱۳۷۴ : ۳۸۳).
ب) فضاهای وقفی با عملکرد اقتصادی در شهر ری
یکی از شاخص ترین عناصر کالبدی با عملکرد اقتصادی شهرهای ایرانی بازارها هستند۶. آنگونه که نتایج مطالعات شهرهای ایران روشن ساخته است، سنت وقف در شکلگیری زیر ساخت های اقتصادی شهرها نظیر راسته بازارها، کاروانسراها، سراها، تیم ها، تیمچهها و ... نقش اساسی داشته است (شهابی ،۱۳۸۳: ۹۷). بازار شهر ری، با جهتی شمالی- جنوبی، از راسته های عهد قاجار است که در ارتباط مستقیم با صحن بزرگ آستان عبدالعظیم اغلب دکاکین وقفی را سامان داده است و بخشهایی از جانب شرقی بازار نیز موقوفه تکیه میدان و وقف روضه خوانی است (سازمان میراث فرهنگی استان تهران، ۱۳۷۶ : ۲). کاروانسراهای وقفی از دیگر موقوفات شهر ری عهد قاجار بوده اند که امروزه تنها نامی از آنها باقی مانده است. در سواد فرمان معین الدین میرزا (ولیعهد ناصر الدین شاه) که در مرکز اسناد و نسخههای خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود، مطالب قابل توجهی دایر به استرداد یک باب کاروانسرای وقفی در مورخ ۱۲۶۹ ه.ق که در اطراف زاویه مقدسه بوده به چشم میخورد. همچنین، در سواد اجارهنامه کاروانسرای وقفی به وسیله علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه (ایضا به تاریخ ۱۲۶۹ه.ق) مطلب ارزشمند دیگری در خصوص این کاروانسرا قابل ملاحظه است. این کاروانسرا که به «کاروانسرای قاجاری» مشهور بوده که هم اکنون مخروبه شده و در تملک اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان ری قرار دارد. این بنای مربع شکل دو طبقه دارای حیاطی مرکزی است و طبقه اول آن به حجرات دسترسی مییابد. به علت نزدیکی این بنا به حرم از آن به منظور پذیرایی از زوار استفاده میشده. از تزیینات این بنا میتوان به ستونهای گرد آجری و درهای چوبی با گل میخهای فلزی آن اشاره کرد (افروند ،۱۳۸۱: ۳).
از بناها وقفی-اقتصادی دیگر میتوان به «کاروانسرای دوقلو »اشاره کرد، که موقوفه مرحوم حاج ملا علیکنی از روحانیون برجسته دوره قاجار بوده است. این کاروانسرا که دارای ۸۰ رقبه از نوع تجاری و مسکونی است، نیز به نیت ایجاد رفاه و خدمت رسانی به زائران آستان مقدس بنا شده بود. بنا دارای دو قسمت شمالی و جنوبی۸است و تا حدود زیادی تخریب شده است .
یکی دیگر از موقوفات اقتصادی مرتبط با مجموعه بازار شهرری "کاروانسرای شاه عباسی۹" است که به صورت چهار ایوانه ساخته شده و چهار ایوان آن در محور چهار جهت اصلی قرار گرفتهاند. از این کاروانسرا دو سند تاریخی در دست است که یکی از آنها فرمان معینالدین میرزا ولیعهد به تاریخ ۱۲۶۹ ه.ق دایر به استرداد این بنا است و دیگری اجارهنامه آن به وسیله علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه به تاریخ ۱۳۶۹ ه.ق است (جدول ۳).
ج) فضاهای وقفی با عملکردهای آموزشی و عامالمنفعه در شهر ری
دستهای دیگر از فضاهای وقفی که بر فرمیابی فضاهای شهر ری عصر قاجار اثر گذار بودهاند، عملکردی آموزشی و عام المنفعه داشتهاند. مدارس از مهمترین فضاهای آموزشی وقفیاند که به دو صورت علمیه و مدارس جدید فعالیت میکردند. مطابق مستندات تاریخی، در شهر ری دوره قاجار دو مدرسه وقفی نزدیک حرم مطهر فعالیت داشتند. «مدرسه برهان» در ضلع شمالی مجموعه آستان حرم عبدالعظیم و پشت مسجد عتیق قرار داشت لیکن از وضعیت و پلان و دیگر ویژگیهای معماری آن اطلاعی در دست نیست. نویسنده کتاب "جنه النعیم والعیش السلیم" که در دوره قاجار زندگی میکرده به دکاکینی که وقف این مدرسه بوده اشاره کرده است .
آنچنان که منابع تاریخی آورده اند، در اوایل دوره پهلوی به دلیل ویرانی این مدرسه شیخ علیاکبر برهان دوباره آن را تعمیر و احیاء و مورد استفاده طلاب قرار داده است (کجوری مازندرانی، ۱۳۸۲ : ۱۵۲).
این مدرسه رشد و توسعه پیدا کرده و هم اکنون سبک و سیاق و اهداف آموزشی خود را حفظ کرده است .
«مدرسه علمیه امینیه» نیز در غرب صحن شمالی حرم واقع شده بود. در اصل بنای مدرسه را آقا ابراهیم امین السلطان به سال ۱۲۹۹ هجری قمری در یکی از باغچه های قدیمی اطراف صحن، که به باغ طوطی شهرت داشت، احداث کرد .با احداث بازار نو به امر ناصرالدین شاه و وقف دکاکین آن به این مدرسه، با نام امینیه یا مدرسه امین السلطان معروف شد (عقیلی ،۱۳۸۰ : ۱۰۹-۱۰۸). کجوری مازندرانی همچنین صورت وقفنامه مدرسه امینیه و شرایط واقف را کاملاً ذکر کرده است (کجوری مازندرانی ،۱۳۸۲ : ۶۵ ـ ۶۰).
دسته ای دیگر از بناهای عام المنفعه وقفی شهر ری در دوره قاجار حمامها و آب انبارها بودند. در سواد وقفنامه محمدشاه قاجار، که به تاریخ به تاریخ ۱۲۵۲ه.ق تحریر شده است ،به "حمام وقفی صحن متولی" اشاره شده است (تصویر ۲). از دیگر حمام های وقفی، میتوان "حمام حضرتی" را نام برد که با مساحت تقریبی ۳۰۰ متر مربع در خیابان حرم و نبش کوچه رازی زنگنه قرار دارد و دارای سر در آجر کاری شده با نقش کوکبی در اطراف بوده است. سر بینه حمام حوض بزرگی به شکل ستاره و از جنس مرمر داشته است (افروند ،۱۳۸۱ : ۹) در آخرین بازدید نگارندگان از این بنا، آن را در حال تخریب توسط کارگران ملاحظه کردند۱۳.
"آب انبار بازار" نیز یکی دیگر از بناهای عام المنفعه بود که که در راسته اصلی بازار قرار داشته و اینک اثری از آن به جا نمانده است. فضایی که این بنا در آن قرار داشته هم اکنون به مکانی تجاری تبدیل شده است (جدول ۴).
بحث و تحلیل دادهها
با آنچه آوردیم روشن شد که بناهای وقفی در فضاهای شهری را میتوان در دو گروه متشکل (عناصر متمرکز) و غیرمتشکل (عناصر پراکنده) جای داد. چگونگی توزیع فضایی و مکانی این عناصر نه تنها در ساختار فضایی شهرها اثر گذار است، بلکه در تأمین نیت واقف نیز بسیار مؤثر است (محمدی، ۱۳۷۹ : ۹۶).
با استناد به نتایج مطالعات انجام یافته در شهرهای تاریخی ایران میتوان پذیرفت که وقف در فرآیند شهر آفرینی و شکلیابی اجزاء و عناصر آن نقشی منحصر به فرد را ایفا میکرده است (کلانتری، صالحی و رستمی ،۱۳۸۹: ۴۳-۳۳). نتایج مطالعات همچنین مشخص داشته است که تراکم، توزیع فضایی و پراکندگی انواع مختلف عناصر وقفی در شهرهای تاریخی متفاوت است. استقرار متمرکز و به هم پیوسته تعدادی از فضاهای وقفی موجب شکلگیری مرکزی مجموعه فضاهای کالبدی و عمومی میشود که در حول آن فضاهای شهری انسجام مییابد (کریمیان و مهدیزاده، ۱۳۹۳ : ۵۰).
در شرایط حاضر بخش قابل توجهی از فضاهای بافت تاریخی شهری ری جزء موقوفات و یا از رقبات بناهای دوره قاجاریهاند که بناهای اصلی آن از بین رفته و به همین سبب مکانیابی تک تک بناها وقفی یا رقبات آنها مقدور نیست. با این همه ، آنچنانکه در توزیع مکانی فضاهای موجود مشخص شده است (تصویر ۳) در شهر ری دوره قاجار عناصر وقفی دارای الگوی متمرکز/ متشکل بودهاند.
بدین صورت که عناصر فضایی وقفی مهمی چون مسجد، بازار ،کاروانسرا، مدارس، تکایا، از نظر فضایی و عملکردی ارتباط و پیوستگی زیادی با هم داشته و همگی آنها حول محور آستان مقدس حضرت عبدالعظیم بطور پیوسته با هم در ارتباط هستند. در طول زمان و با تغییرات صورت گرفته در مجموعه شهر، ارتباطات و عملکرد فضایی موقوفات دچار گسست شده است .
نتیجه گیری
آنچنانکه آورده شد، موقوفات را می توان بازتاب کالبدی وقف در فضاهای شهری به شمار آورد. نتایج پژوهشها مشخص داشته که عناصر وقفی نظیر مساجد، مدارس، کتابخانهها، بیمارستان ها، مسافرخانه ها، آبانبارها، قنوات، حمام ها، پل ها، قبرستانها ،کاروانسراها، تکایا و ... نقش مهمی در فرم گیری فضاهای شهری ایفا میکنند. همچنین مشخص شده که موقوفات پیوسته منطبق نیازهای اجتماعی مردمان شهرها احداث می شدند. برای مثال، احداث آب انبارها عموما در شهرهای خشک و در راستای تأمین آب آشامیدنی مردم انجام می پذیرفت. در واقع، بسیاری از تأسیسات زیربنایی و روبنایی دًر محیط های شهری، بدون اینکه حکومتها وظیفه ای در ایجاد آنها احساس کنند، توسط مردم ساخته شده است .
پژوهش حاضر روشن ساخت که در شهر ری عهد قاجار، شاخص ترین عناصر وقفی به صورت مجتمع/متشکل، در بخش تجاری جای داشته و براساس نیازهای جامعه شکل یافته بودند. فی الواقع نقش بناهای وقفی در سازمان فضایی شهر ری بدان حد بود که با حذف آنها شیرازه بافت تاریخی شهر کاملاً از هم گسسته و سایر بناها فضاهای پراکنده و منفرد و فاقد سازمان فضایی را تشکیل خواهند داد .
نتایج مطالعات حاضر همچنین مشخص ساخت که، اگرچه امامزاده عبدالله، گورستان ابن بابویه و موقوفات آنها توسعه کالبدی شهر را به سمت شمال رقم زده بودند، لیکن به روزگار قاجار اغلب بناهای وقفی در اطراف حرم حضرت عبدالعظیم و اراضی وقفی پیرامونی آن احداث شدند. بدین ترتیب، با استفاده از الگوی به اجرا در آمده در شهر ری می توان دریافت که بناهای شاخص مذهبی )چون حرم حضرت عبدالعظیم( به عنوان کانون تمرکز نیکوکاران عمل کرده و با تجمع بناهای وقفی پیرامون آن، هر عمل خداپسندانه ای میتوانست زمینه عمل خیر دیگری را فراهم سازد. الگوی مذکور در تصویر ۴ انعکاس یافته است .به عبارت دیگر، شکلیابی فضاها در اراضی وقفی پیرامون حرم و یا در مجاورت بناهای شاخص وقفی دیگر، خود زمینه توسعه موقوفات در بافت شهری و تخصیص رقبات درآمدزا در روستاهای پیرامون شهر را فراهم می ساخت.
فهرست منابع
- ابن اثیر، علی بن محمد .۱۳۵۲. الکامل فی التاریخ. ت : ابوالقاسم حالت. تهران : موسسه مطبوعاتی علمی.
- ابن رسته، احمد بن عمر .۱۳۶۵. الاعلاق النفسیه. ت : حسین قره جانلو. تهران : امیرکبیر.
- افروند، قدیر .۱۳۳۷. گزارش پژوهشی بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی ـ فرهنگی شهر ری. تهران : اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی وگردشگری و استان تهران .
- ۱۳۷۸، ربع رشیدی؛ مجتمع بزرگ وقفی، علمی و آموزشی در تبریز. فصلنامة وقف؛ میراث جاویدان،
.۵۰-۷۱ :)۲۷(
- اهلرز، اکارت .۱۳۷۴. موقوفات دینی و شهر شرق اسلامی. ترجمه و نگارش مصطفی مومنی و محمد حسن ضیاء توانا. مجله میراث جاویدان) ،۳( : ۵۴-۵۰.
- احمد بن سلمان. ابو سعید .۱۳۵۸. مقدمهای بر فرهنگ وقف. تهران : انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه.
- اتحادیه منصوره )نظام مافی( .۱۳۷۴. رشد و توسعة شهر تهران در دورة ناصری : ۱۳۲۰ - ۱۲۶۹ ه.ق ،نشریه تحقیقات اسلامی )یادنامة دکتر عباس زریاب(، ۱۰)۱ و۲( : ۱۷۳ – ۱۴۵.
- اتحادیه، منصوره )نظام مافی( .۱۳۷۸. موقوفات تهران و تحول شهر) ۱۲۶۹ - ۱۳۲۰ ه ق( ،مجله وقف میراث جاویدان، )۲۸( : ۱۶-۷.
- برادران دلاور .۱۳۷۳. فرهنگ حقوقی وقف، مجله وقف میراث جاویدان، انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه) ،۶( : ۷۵-۵۴.
- بلاذری، احمد بن یحیی .۱۳۳۷. فتوح البلدان. ت : محمد توکل. تهران : نشره نقره.
- بی نا .۱۳۱۸. مجمع التواریخ و القصص. تصحیح ملک الشعرای بهار. تهران : چابحانه خاور.
- بمانیان، محمدرضا و همکاران .۱۳۸۷. رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری )با نگاه ویژه بر موقوفات شهر اصفهان( ،فصلنامه مدیریت شهری، )۲۱( : ۷۱-۵۹.
- بهمنی، علیرضا .۱۳۹۲. نقش وقف بر فرمگیری فضاهای شهری در دوره قاجار، مطالعه موردی : «شهر ری». پایان نامه کارشناسی ارشد .
دانشکده ادبیات و علوم انسانی : گروه باستان شناسی دانشگاه تهران .
- پوراحمد. احمد و همکاران .۱۳۹۲. بررسی نقش وقف در توسعه و سامان دهی فضایی شهرها )مطالعه موردی : شهر لالجین( ،فصلنامه علمی - پژوهشی شهرهای ایرانی اسلامی، )۱۲( : ۱۴-۵.
- حاتمیان، محمدجعفر .۱۳۸۶. نقش وقف در شکل یابی فضاهای معماری و حفاظت بافت کهن شهر تهران : محدوده ارگ و بازار. پایاننامه
کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات و علوم انسانی : گروه باستان شناسی دانشگاه تهران .
- حموی، یاقوت .۱۳۸۳. معجم البلدان. ج دوم. تهران: سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری .
- خسروجردی، معظم .۱۳۸۹. ساختار و عملکرد فضاهای شهرهای ایران در انتقال از دوره ساسانی به دوران اسلامی. پایان نامه دکتری .
دانشکده ادبیات و علوم انسانی : گروه باستان شناسی دانشگاه تهران.
- دیولافوا، ژان.۱۳۷۶. سفرنامه خاطرات کاوش های باستان شناسی شوش. ت : بهرام فره وشی. تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
- ریاحی سامانی. نادر .۱۳۷۸. وقف و سیر تحولات قانونگذاری در موقوفات، شیراز : انتشارات نوید شیراز.
- سلیمیفر، مصطفی .۱۳۷۰. نگاهی به وقف و آثار اقتصادی – اجتماعی آن، مشهد : انتشارات آستان قدس رضوی.
- شهابی، علی اکبر .۱۳۴۳. تاریخچه وقف در اسلام، تهران : اداره کل اوقاف تهران .
- شهابی، محمدرضا .۱۳۸۳. مبانی و چهارچوب نظری تأثیر وقف در شکل گیری فضاهای شهری، تحقیقات جغرافیایی، ۱۹ )۱( : ۱۵۰-۱۳۵.
- شهابی، محمدرضا. ۱۳۸۳. مسئله وقف در نظام شهرسازی ایران، همایش ملی شهرسازی ایران، جلد ۲. شیراز : دانشگاه شیراز.
- طبری، محمد بن جریر .۱۳۵۲. ترجمه طبری )تاریخ الرسل و الملوک(. ت : ابوالقاسم پاینده ،تهران : اساطیر.
- عبیدالکبیسی، محمد .۱۳۶۶. احکام وقف در شریعت اسلام. ت : احمد صادق گلدر، استان مازندران : انتشارات اداره کل اوقاف و امور خیریه.
- عقیلی، عبدالله .۱۳۸۰. تاریخ آستانه ری، قم : دارالحدیث.
- فرهودی، رحمت ا.... محبوبه سادات میر شفیعی .۱۳۸۷. تأثیر وقف در گسترش و توسعه فیزیکی ـ کالبدی شهر ری. فصلنامه وقف میراث جاویدان، ۱۵ )۶۱( : ۱۲۰-۱۰۹.
- کجوری مازندرانی، محمد باقر واعظ .۱۳۸۲. جنه النعیم و العیش السلیم فی احوال السید عبدالعظیم الحسنی )ع(. تصحیح سید صادق حسینی اشکوری، قم : دارالحدیث.
- کریمان، حسین .۱۳۴۵. ری باستان. ج اول، تهران : انتشارات انجمن آثار ملی.
- کریمیان. حسن ومهدیزاده، بهزاد .۱۳۹۳. نقش وقف در توسعه کالبدی شهرهای ایلخانی؛ نمونه موردی : تبریز، سلطانیه و اوجان ،فصلنامه وقف میراث جاویدان، ۲۲، )۸۶( : ۵۰-۲۳.
- کریمیان حسن، محمدجعفر حاتمیان .۱۳۹۴. نقش وقف در حفاظت از بناهای تاریخی و بافت کهن شهرها، نمونه موردی : بافت تاریخی تهران. فصلنامه وقف میراث جاویدان. ۲۳، )۸۸(، زیر چاپ.
- کلانتری، حسین. سید احمد صالحی و قهرمان رستمی .۱۳۸۹. نقش تاریخی وقف در شکل گیری شهر اسلامی، مطالعه موردی : شهر اصفهان. فصلنامه شهرهای ایرانی اسلامی، ۱ )۱( : ۴۳-۳۳.
- کوثری، یحیی .۱۳۷۴. ری پایتخت حکومتی. گردآورنده محمد یوسف کیانی، تهران : سازمان میراث فرهنگی کشور.
- مشکینی، ابوالفضل و حجی ملایری، پریسا .۱۳۸۷. تأثیر جهانبینی دینی در خلق فضاهای شهری، )نمونه موردی شهر : ملایر( همایش بین المللی وقف و تمدن اسلامی. ج۳. اصفهان : نشر اسوه.
- محمدی، محمود .۱۳۷۹. تحلیل نقش متقابل وقف و شهرسازی برنامه ریزی فضایی ـ کالبدی راهبردهای جدید در توسعه و بهرهوری بهینه موقوفات. فصلنامه وقف میراث جاویدان، ۸ )۲( : ۱۰۵-۹۵.
- مصطفوی رجایی، مینودخت .۱۳۵۱. وقف در ایران، تهران : بی جا.
- نیشابوری، ظهیرالدین .۱۳۳۲. سلجوقنامه. تهران : انتشارات خاور .
- همدانی، رشیدالدین فضل الله .۱۳۵۰. وقفنامه ربع رشیدی. تهران : انجمن اثار ملی ایران.
- آرشیو اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان ری .
- آرشیو اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی وگردشگری استان تهران.
- Karimian, H. & Seyedein, S. )2011). Iranian Cities after collapse of Sasanian Kingdom. The International Journal of Humanities of the Islamic Republic of Iran, )۱۸): ۵۱-۶۲.
- Karimian, H. )2013). Form and Functionality of Ancient City of Rey in its Transition from Sasanian to Early-Islamic era.